فلج مغزي یا cerebral palsy، يك ناهنجاري غير پيش رونده در مغز در حال رشد است كه باعث ايجاد نقايص عصبي، حركتي و وضعيتي در کودک می شود. علاوه بر مشکلات حرکتی و وضعیتی، یکسری مشکلات همراه نیز ممکن است توام با این اختلال وجود داشته باشد که از آن جمله می توان به نقایص بینایی، شنوایی، گفتاری، گوارشی، تنفسی، شناختی، ارتباطی، رفتاری، تشنج، درد و دهانی دندانی اشاره نمود. علل متفاوتی در بروز این اختلال سهیم هستند که به دلایل قبل، حین و بعد از تولد طبقه بندی می شوند. از جمله دلایل قبل از تولد می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
- نقص مادرزادی مغز
- عفونت های داخل رحمی قبل از تولد (TORCH)
- Erythroblastosis fetalis
- Hypoxia or anoxia
- اختلالات متابولیک مادر مثل دیابت و غیر طبیعی بودن تیرویید
- وزن کم و رشد داخل جنینی پایین
- مشکلات جفت و جدا شدن زود هنگام آن، گیر کردن بند ناف دور گردن و خفگی جنین، پرولاپس بند ناف
- عوامل ناشناخته ژنتیکی
- درمان مادر با هورمونهای تیروئید، استروژن یا پروژسترون
- فشار خون بالای مادر
- تشنج و عقب ماندگی ذهنی مادر
- وابستگی دارویی یا الکل در مادر
- خونریزی در سه ماهه سوم بارداری
- چند قلو بودن و تولد ناشی از لقاح آزمایشگاهی
- تولد زودهنگام
- ضربه به مغز جنین
- موقعیت غیر طبیعی جنین
از دلایل حین تولد یا زایمان نیز می توان به این موارد اشاره نمود:
- تروما
- گریه دیرهنگام به عنوان علامتی از آسفیکسی
- تاخیر در زایمان
- زایمان (breech) و استفاده از فورسپس
- مننژیت و آنسفالیت
- تشنج در 48 ساعت اول
- سکته مغزی به دلیل خونریزی داخل بطنی یا ترومبوز
و از دلایل بعد از تولد نیز به این موارد می توان اشاره نمود:
- ضربه و تروما
- غرق شدگی
- برداشتن تومور های مغزی
- سموم مثل سرب و جیوه
- اختلالات متابولیک مانند اسید لاکتیک، اسید اوریک، Glutaric Acid
- عفونتهای سیستم عصبی مرکزی پس از تولد
شیوع فلج مغزی بین 2-5 در هر 1000 تولد زنده می باشد. در چند دهه گذشته علیرغم پیشرفتهای پزشکی در مراقبتهای زنان و زایمان و دوران بارداری و کودکان، میزان شیوع تقریبا ثابت مانده است به واسطه اینکه بسیاری از نوزادان با ریسک بالا، زنده نگه داشته می شوند.
تشخیص فلج مغزی بر اساس معاینه بالینی و شرح حال گیری توسط متخصص مغز و اعصاب کودکان و همچنین در مواردی بر اساس مشاهده MRI کودک می باشد. این بیماری به انواع مختلفی از جمله اسپاستیک و دیس کاینتیک تقسیم بندی می شود. در نوع اسپاستیک، عضلات از حالت عادی سفت تر هستند و در نوع دیس کاینتیک، کنترل حرکات ارادی با مشکل روبرو می شود و کودک حرکات غیر ارادی از خود نشان می دهد. از لحاظ درگیری در سطح بدن نیز به دسته بندی های همی پلژی، دایپلژی و کوادری پلژی قابل تقسیم است. در نوع همی پلژی یک سمت بدن شامل اندام های فوقانی و تحتانی درگیر می باشند و سمت دیگر سالم به نظر می رسد. در نوع دایپلژی، چهار اندام فوقانی و تحتانی درگیر هستند ولی اندام های تحتانی درگیری بیشتری دارند و در نوع کوادری پلژی، چهار اندام با درگیری بیشتر اندام های فوقانی درگیر می باشند.
از لحاظ شدت درگیری حرکتی درشت این اختلال به 5 طبقه تقسیم بندی می شود که به آن GMFCS گفته می شود. در GMFCS یک، کودک بدون هیچ وسیله کمکی قادر خواهد بود که در تمام سطوح راه برود و علاوه بر راه رفتن می تواند یکسری مهارتها مانند پریدن و دویدن را نیز تجربه کند. در طبقه دوم، کودک در سطوح هموار می تواند بدون وسیله کمکی راه برود ولی در سطوح ناهموار مانند پله ها، نیاز به گرفتن نرده دارد و در برخی از حرکات مانند پریدن با مشکل روبرو می شود. در طبقه سوم، کودک بدون استفاده از وسایل کمکی مانند واکر قادر به راه رفتن نیست. در طبقه چهارم، حتی با وسایل کمکی نیز نمیتواند راه برود و برای جابجایی از غلت زدن و خزیدن استفاده می کند و در بیرون از منزل لازم است از ویلچر یا کالسکه استفاده شود. در نوع پنجم که شدید ترین شکل می باشد، کودک ممکن است حتی در نشستن نیز با مشکل روبرو باشد و نیاز به وسایل کمکی خاص برای نشستن می باشد و شیوع مشکلات همراه در این نوع زیاد است.
این کودکان نیاز به خدمات توانبخشی مستمر و طولانی مدت دارند. این خدمات شامل کاردرمانی، گفتاردرمانی، فیزیوتراپی و ارتوپدی فنی و در مواردی شنوایی شناسی می باشند. هر چه زودتر این خدمات شروع گردد، پیشرفت کودک بیشتر خواهد بود و ریسک ابتلا به مشکلات بعدی مانند بدشکلی های مفصلی و لاغری عضلات پایین آورده می شود. بنابراین والدین لازم است هرچه زودتر با این مشکل کنار بیایند و به پذیرش نسبی در این خصوص برسند که درمانگران با دادن اطلاعات درست، نقش مهمی در شکل گیری این پذیرش دارند. عدم پذیرش و انکار این مشکل باعث تاخیر در شروع درمان و بروز مشکلات ثانویه برای کودک می گردد.
این اختلال در طول عمر کودک نقشی ندارد و امید به زندگی در این کودکان با سایر افراد تفاوتی ندارد. عمده این کودکان با استفاده از خدمات توانبخشی، قادر به راه رفتن مستقل یا با استفاده از وسایل کمکی خواهند بود و می توانند با حمایت والدین و تیم توانبخشی، عضو موثری در جامعه باشند. امید است که والدین با حفظ روحیه امیدوارانه و توکل به خداوند، نقش خود را به درستی ایفا نمایند و با حمایتگیری خود زمینه پیشرفت همه جانبه کودک خود را فراهم آورند. برای نیل به این مقصود، لازم است که از مقایسه کودک با سایرین پرهیز نمایند و به تمام جنبه های زندگی کودک شامل جنبه های جسمانی، ذهنی و اجتماعی اهمیت بدهند و وی را در جامعه مشارکت دهند و در این فرایند، کیفیت زندگی همه اعضای خانواده را در نظر داشته باشند تا در اثر توجه بیش از حد به کودک مبتلا، کیفیت زندگی سایر اعضای خانواده آسیب نبیند.
